بیش فعالی چیست؟
نقص و بیش فعالی توجه (Attention-deficit/hyperactivity disorder)، یا به اختصارADHD، اختلالی عصبی رفتاری (Nurobehavioral) است که بی توجهی، حواس پرتی، بیش فعالی و رفتارهای تکانه ای (رفتارهای آنی بازداری نشده)، نشانه های اصلی آن را تشکیل می دهند. این اختلال از شایع ترین اختلال های دوران کودکی به حساب می آید، با تخمین همه گیری 5 تا 11 درصد کودکان. در بزرگسالان شیوع این اختلال به مراتب کمتر است، با تخمین همه گیری 2 تا 5 درصد.
نشانه های ADHD می تواند دردسرهای زیادی در حوزه های مختلف ایجاد کند. شغل، مدرسه، کارهای خانه، روابط و… همه از جمله این حوزه ها هستند. خوشبختانه درمان هایی وجود دارند که اثربخشی آن ها برای بهبود دادن نشانه های ADHD اثبات شده است. هر فرد مبتلا به این اختلال می تواند راهبردهای مقابله ای (Coping Skills) را یاد بگیرد که با کمک با آن ها مشکلات برآمده از این اختلال را مدیریت و استعدادهای خود را شکوفا کند؛ همان طور که افراد بسیاری موفق به انجام این کار شده اند.
شکل و شمایل بیش فعالی
افراد مبتلا به ADHD برای انجام دادن کارها و تکالیف مختلف، تمرکز کافی ندارند و حواس آن ها به راحتی پرت می شود. کودکان مبتلا، ممکن است رفتارهایی مثل نافرمانی، خرابکاری، ناسازگاری با والدین، همسالان یا معلم ها را از خود بروز دهند. از طرفی دیگر، بزرگسالان نشانه هایی مثل بی قراری را در رفتار خود نشان می دهند؛ اگر این نشانه ها با رفتارهای تکانه ای هم همراه باشد، منجر به تصمیم گیری های عجولانه ای می شود که گاهی نتیجه مخرب آن در سراسر زندگی فرد بازتاب پیدا می کند. برای هر دو گروه کودک و بزرگسال، گاهی کارکردهای اجرایی (برنامه ریزی، کنترل هیجان و تصمیم گیری) هم تحت تاثیر قرار می گیرند. بیشتر افراد مبتلا یا نشانه های بیش فعالی (Hyperactivity) را از خود نشان می دهند یا نشانه های بی توجهی (Inattentive)؛ اما گاهی ممکن است که هر دو این نشانه ها هم زمان بروز پیدا کنند که برای آن اصطلاح ADHD را انتخاب کرده ایم.
علت‌شناسی ADHD
علت به وجود آمدن این اختلال، مانند اختلالات دیگر روانی، ناشناخته است و علت های گوناگون در شکل گیری این اختلال دخیل هستند. ژن ها نقشی اساسی در این میان بازی می کنند، همچنین، تاثیرات محیطی مثل آسیب در رحم مادر یا آسیب های شدید دوران کودکی از دیگر فاکتورهایی است که در ظهور این اختلال سهیم هستند.
تقسیم بندی نشانه ها
به صورت کلی، نشانه های ADHD همانطور که در بالا اشاره کردیم به دو دسته عمده تقسیم می شوند: 1. بی‌توجهی؛ 2. بیش‌فعالی و رفتارهای تکانشی. گفتیم که معمولا این نشانه ها جدا جدا نمایان می شوند؛ اما این امکان را دارند که هم زمان هم تجربه شوند. در ادامه هرکدام از نشانه ها را با جزییات بیشتری به بحث خواهیم گذاشت.
نشانه ها در کودکی
بی توجهی
اصلی ترین نشانه های بی توجهی در کودکان با مولفه های زیر شناخته می شوند:
- دامنه توجه کوتاه و حواس پرتی؛
- فراموشکاری و گم کردن وسایل شخصی؛
- ناتوانی در چسبیدن به یک کار و تمام کردن آن، به‌خصوص اگر کار خسته کننده و زمان بر باشد؛
- بی توجهی به دستورالعمل ها، به گونه ای که انگار در گوش کردن ناتوان هستند.
- تغییر دائمی در یک فعالیت یا تکلیف؛
- دشواری در مدیریت کارها.
بیش فعالی و رفتارهای تکانشی
اصلی ترین نشانه های بیش فعالی در کودکان با مولفه های زیر شناخته می شوند:
- ناتوانی در ثابت نشستن، به خصوص در محیط های ساکت و آرام؛
- بی قراری مستمر؛
- ناتوانی در تمرکز بر یک تکلیف؛
- جنب و جوش بیش از حد؛
- حرف زدن بیش از حد؛
- بی صبری در رسیدن نوبت؛
- عمل بدون فکر؛
- پریدن وسط حرف دیگران.
بدیهی است که این نشانه ها می تواند مشکلاتی جدی برای کودکان در دوران تحصیلشان ایجاد کنند. ناتوانی در انجام تکالیف، ارتباط اجتماعی ضعیف با دیگر کودکان و مشکل در نظم بخشی به تکالیف روزمره، نمونه ای از این مشکلات هستند.
نشانه ها در بزرگ سالی
تعریف کردن نشانه های ADHD در بزرگسالان به مراتب دشوارتر از کودکان است و علت این اتفاق کمبود پژوهش در این زمینه است.
از آنجایی که ADHD یک مشکل رشدی است، باور به این است که نشانه های آن نمی توانند خود به خود در بزرگسالی ظاهر شوند؛ بلکه وجود نشانه های ADHD در دوران کودکی شرط لازم است. همچنین، نشانه های ADHD ممکن است از زمان کودکی تا بزرگسالی سماجت داشته باشد و دوره ی طولانی مدت از زندگی فرد را درگیر خود کند.
متخصصین معتقدند که بی توجهی و بیش فعالی با نشانه های متفاوتی خود را در بزرگسالی نشان می دهند و نحوه تاثیر ADHD در بزرگسالی کاملا با کودکی متفاوت است؛ برای مثال، بیش فعالی در بزرگسالان کمتر اتفاق می افتد اما بی توجهی با بالا رفتن سن فرد بیشتر مشاهده می شود.
در ادامه نشانه هایی را معرفی می کنیم که در بین بزرگسالان بیشتر شیوع دارد:
- بی دقتی و توجه نداشتن به جزییات؛
- شروع کردن پروژه های جدید قبل از تمام کردن قبلی ها؛
- مهارت های مدیریتی ضعیف؛
- ناتوانی در تمرکز و اولویت بندی؛
- فراموش کاری؛
- بی قراری و اضطراب؛
- عجول بودن؛
- دشواری در سکوت کردن؛
- کنترل ضعیف استرس؛
- نوسان خُلق و تحریک‌پذیری؛
- ریسک پذیری بالا در انجام کارها، بدون در نظر گرفتن امنیت خود یا دیگران (مثلا رانندگی با سرعت بالا).
